Βυζαντινή Περίοδος

Ναός Παρηγορήτισσας

     Η εκκλησία της Παρηγορήτισσας, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, αναμφίβολα είναι από τα πιο σημαντικά μνημεία της Άρτας και κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης. Παλαιότερα υπήρξε καθολικό μεγάλου μοναστηριού, από το οποίο σώζονται επίσης η τράπεζα και 16 κελιά. Η σημερινή της μορφή οφείλεται στις εργασίες που έγιναν στο μνημείο από το Νικηφόρο Κομνηνό Δούκα και τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα στα τέλη του 13ου.

Ο πρωτότυπος αρχιτεκτονικός τύπος του ναού συνδυάζει τον οκταγωνικό στο ισόγειο με τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου στον όροφο. Ο κυρίως ναός, τετράγωνης κάτοψης και πυργοειδούς μορφής απολήγει ανατολικά σε τρεις τρίπλευρες αψίδες. Δυτικά υπάρχει ορθογώνιος νάρθηκας, ενώ βόρεια και νότια το ναό πλαισιώνουν σε σχήμα Πι δύο συμμετρικά παρεκκλήσια, αφιερωμένα αντίστοιχα στους Ταξιάρχες και τον Αγίου Ιωάννη Πρόδρομο. Χαρακτηριστικό του ναού αποτελεί το πρωτότυπο σύστημα στήριξης του τρούλου, που δεν έχει εφαρμοσθεί σε άλλα μνημεία. Στις οκτώ παραστάδες του ισογείου εδράζονται από δύο επάλληλες καθ΄ύψος σειρές κιόνων, που με τη χρήση προβόλων οι οποίοι είναι τοποθετημένοι κατά το εκφορικό σύστημα, στηρίζουν με τη βοήθεια τεσσάρων καμαρών τον κεντρικό τρούλο. Πάνω από το νάρθηκα και τα παρεκκλήσια υπάρχει γυναικωνίτης, που επίσης απολήγει ανατολικά σε δύο κόγχες. Περιβάλλει τον κυρίως ναό από τις τρεις πλευρές του και φέρει τρία μεγάλα δίλοβα παράθυρα, που επιτρέπουν την οπτική επαφή με το εσωτερικό του ναού. Σοβαρές ενδείξεις οδηγούν στην άποψη ότι ο γυναικωνίτης παρέμεινε ημιτελής. Ο ναός εκτός από τον κεντρικό τρούλο στεγάζεται με τέσσερις τρουλίσκους στις γωνίες ενώ στον υπόλοιπο χώρο εναλλάσσονται σταυροθόλια και φουρνικά.

Νεότερες έρευνες αποκάλυψαν ότι ο ναός αρχικά (α΄ φάση) ήταν μικρότερων διαστάσεων και κτισμένος στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Η ανέγερσή του συνδέεται με την οικοδομική δραστηριότητα του Μιχαήλ Β Κομνηνού Δούκα και χρονολογείται στα μέσα του 13ου αι. Ο ναός αυτός σωζόταν σε αρκετό ύψος και με διάφορες μετατροπές ενσωματώθηκε στη δομή του σημερινού κτιρίου που οφείλεται στο Νικηφόρο Α.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον για την πολυμορφία και την πρωτοτυπία του παρουσιάζει ο γλυπτός διάκοσμος του μνημείου. Οι μαρμάρινοι αρράβδωτοι κίονες, στις δύο καθ' ύψος σειρές εσωτερικά, προέρχονται από παλαιότερα κτίρια της αρχαίας πόλης ή της Νικόπολης. Οι περισσότεροι φέρουν ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά κορινθιακού τύπου κιονόκρανα, σε ενδιαφέρουσες παραλλαγές. Διακοσμημένα είναι επίσης και τα τόξα των καμαρών που υποβαστάζουν τον τρούλο. Συγκεκριμένα η δυτική και βόρεια καμάρα διακοσμείται αντίστοιχα με τις ενδιαφέρουσες ανάγλυφες συνθέσεις της Γέννησης και του Αμνού του Κυρίου (συμβολική παράσταση της Σταύρωσης του Χριστού). Κιονίσκοι με οξυκόρυφα τοξύλλια, που θυμίζουν αντίστοιχα γοτθικά, υπάρχουν επίσης στο πάνω μέρος. Υποβαστάζονται σε ανάγλυφα συμπλέγματα που απεικονίζουν πραγματικά ή φανταστικά ζώα, καθώς και ανθρώπινες μορφές με τερατώδη όψη. Ο ανάγλυφος διάκοσμος του ανώτερου τμήματος της Παρηγορήτισσας είναι αναμφίβολα επηρεασμένος από τη δυτική τέχνη και πρέπει να έγινε από δυτικούς τεχνίτες που κλήθηκαν να εργαστούν στην Άρτα από τους Κομνηνοδουκάδες κτήτορες του ναού.

Οι τοίχοι του κυρίως ναού έως το ύψος του γυναικωνίτη ήταν αρχικά επενδεδυμένοι με ορθομαρμάρωση, από πολύχρωμες πλάκες λιγοστές από τις οποίες βρίσκονται ακόμη στη θέση τους κυρίως στη δυτική πλευρά. Το υπέρθυρο πάνω από την δυτική είσοδο κοσμείται με μεγάλο μαρμάρινο τόξο. Ανάμεσα στο ανάγλυφο διάκοσμό του υπάρχει η παρακάτω κτιτορική επιγραφή

Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος

Αννα βασίλ[ισσ]α κομνη[οδούκαινα] 

Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης Θ]ωμάς μέγας

Κομνην[οί Ελ]λάδος α[υτάνακτες] ή Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων].

Με βάση τα ονόματα που αναγράφονται ο Αν. Ορλάνδος χρονολόγησε την ανέγερση του ναού μεταξύ των ετών 1283 και 1296.

Τα ψηφιδωτά, που διακοσμούσαν τον τρούλο, την ανατολική και νότια καμάρα της στέγης έχουν υποστεί σημαντικές φθορές. Χαρακτηρίζονται για την άριστη τεχνική και τους τολμηρούς χρωματικούς συνδυασμούς. Στο ημισφαιρικό θόλο του τρούλου εικονίζεται η μνημειακή μορφή του Παντοκράτορα που περιβάλλεται από δώδεκα Προφήτες, που εναλλάσσονται με Σεραφείμ, Χερουβείμ και τροχούς. Ψηφιδωτά με τις παραστάσεις των τεσσάρων Ευαγγελιστών υπήρχαν και στα τέσσερα λοφία του τρούλου, από τα οποία σώζονται λιγοστά λείψανα.

Τα ψηφιδωτά του τρούλου παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους ως προς την απόδοση καθώς η μορφή του Παντοκράτορα με το ζωγραφικό πλάσιμο του προσώπου δείχνει επηρεασμένη από την τεχνική των φορητών εικόνων και έρχεται σε αντίθεση με τους Προφήτες, που χαρακτηρίζονται από μνημειακή αντίληψη και είναι επηρεασμένοι από κλασικά πρότυπα. Οι μορφές με τις άνετες κινήσεις και η ζωντάνια που αποπνέουν, κατατάσσονται στα αριστουργήματά της παλαιολόγειας τέχνης. Τα ψηφιδωτά χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αι και είναι σύγχρονα με την ανέγερση του ναού. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες στο ναό χρονολογούνται στις αρχές του 15ου αι. και πρόκειται για μια σπάνια επιτύμβια παράσταση στο βόρειο παρεκκλήσιο. Στο Ιερό οι τοιχογραφίες στην κόγχη χρονολογούνται το 1558, ενώ στους τοίχους του κυρίως ναού και του νάρθηκα οι τοιχογραφίες έγιναν σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα από τα τέλη του 17ου έως και τα τέλη του 18ου αι. εποχές.

Από τα προσκτίσματα της βυζαντινής μονής της Παρηγορήτισσας διατηρούνται σήμερα μια μεγάλη πτέρυγα 16 κελιών και η τράπεζα που λειτουργεί σήμερα ως γλυπτοθήκη. Οικοδομικά λείψανα που βρέθηκαν στη νότια πλευρά του περιβόλου της μονής αποτελούν σημαντικές ενδείξεις ότι η μονή έφερε και στην πλευρά αυτή μια ακόμη πτέρυγα κελιών.

 Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου                                                                                                                                                                                  Δρ. Αρχαιολόγος

Parigoritissa church  

The Katholikon has dimensions of 20.30x22 m and was built following a fairly original model. On the ground floor its plan is similar to that of octagon type churches, while at first-floor it follows the type of the cross-in-square church.

The nave is square and has no internal supports. The distinctive feature of the church is the manner in which the dome is supported, which does not seem to have been used in other Byzantine monuments, as far as we know. The dome rests on eight pilasters, on which stand three rows of columns, leaving the interior space undisturbed. At ground-floor level, the church is flanked on the north and south sides by chapels (of the Taxiarchs and St John the Baptist), which communicate with the narthex at the west, creating the appearance of a peristyle arrangement. The gynaikonitis on the first floor (not open to the public) has a similar arrangement.

Five apses project on the east side of the church, which is adorned with decorative brickwork in several motifs. Maeanders, crosses, and lozenges, combined with blind arcading, phialostomia and stone plaques, lend the monument an impressive polychrome appearance.

The church of the Parigoritissa was built on the site of an earlier church of smaller dimensions, parts of which are still visible on the north side of the nave. The walls of the Parigoritissa are now adorned with wall-paintings dating from a variety of periods. They originally had luxurious marble revetment, a few fragments of which are preserved above the main entrance on the west side. On this same side there is an arch with elaborate relief decoration and an inscription mentioning the founders of the church, Nikephoros I Komnenos Doukas, his wife Anna Palaiologina and their son Thomas.

The mosaic depictions of the Pantokrator and the Prophets adorning the main dome are contemporary with the monument. They were probably executed by two teams of craftsmen, who are believed to have come from Constantinople or Thessaloniki.

There was sculptural decoration at the base of the dome, on the large arches of the barrel-vaulting. All that survives today are the groups of the Nativity and the Agnus Dei, flanked by figures of Evangelists and Prophets. The subjects of the sculptures and the technique in which they were executed clearly reveal western influences, and they are believed to have been created by craftsmen from the West (possibly from neighbouring Italy).

The wall-paintings in the Sanctuary were made by the monk Ananias and date from 1558. Those in the nave were probably executed in the late 17th or early 18th century, while the paintings in the narthex are even later.

The present built iconostasis replaced the original marble one, of which only a few reliefs are preserved. The despotic icons of the Virgin and Christ are of considerable importance. Near the icon of Christ is a wood-carved priedieu, on which is the icon of the Virgin Parigoritissa, which was renovated in 1792, according to an inscription.

The ruins of a small earlier church, possibly of the 12th century, are preserved outside the south-west corner. This was built in the type of the cross-in-square church with three apses at the east, and is believed to have been used as a funeral chapel after the erection of the Parigoritissa.

The Refectory is to the south-east of the katholikon. It is a rectangular, barrel-vaulted building, whose present form is the result of restoration work carried out by A. Orlandos. It now houses a small collection of finds from excavations in ancient Ambrakia. To the west of the Refectory the ruins have been located of a row of cells that originally stood here. The 16 cells preserved on the east side are now used by the Archaeological Service. Restoration work on these cells is expected to be completed in the near future, when they will be used to display finds of the Byzantine period.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α.ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Η Παρηγορήτισσα της Άρτης, Αθήναι 1963

Κ.ΤΣΟΥΡΗΣ, Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της Βορειοδυτικής Ελλάδος, διδακ. Διατριβή Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Καβάλα 1988, σ. 25-29, 208-209, 216-224

D.THEIS Die Architektur der Panagia Paregoreitissa in Arta/Epirus, Amsterdam 1990 

Β.Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Η βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Αθήνα 2002, σ. 131-161